មនុស្សគ្រប់ជាតិសាសន៍តែងប្រារព្ធធ្វើពិធីបុណ្យចូលឆ្នាំថ្មី គេនិយមកំណត់ពេលវេលានិងរៀបចំបុណ្យនេះប្លែកៗគ្នាស្របទៅតាមជំនឿ ទំនៀមទំលាប់ និងប្រពៃណីរបស់គេ។ ជនជាតិខ្មែរយើងបាននាំគ្នាធ្វើបុណ្យចូលឆ្នាំតាំងពីបុរាណកាលរៀងរាល់ឆ្នាំរហូតមក។
បុព្វហេតុដែលនាំអោយបញ្ចប់ឆ្នាំចាស់ហើយចូលឆ្នាំថ្មីនេះ ដោយអ្នកខ្លះមានជំនឿតាមរឿងព្រេងមួយដែលមានសេចក្តីជាអាទិ៍ថា «កបិលមហាព្រហ្ម» បានចោទប្រស្នា ៣ខ ដល់ធម្មបាលកុមារ ជាកូនសេដ្ឋីដែលបានរៀនចប់នូវត្រៃវេទ និងចេះភាសាបក្សីទាំងពួងហើយបានសន្យាថា បើដោះស្រាយមិនរួចទេនឹងកាត់ក្បាល ធម្មបាលទាល់ប្រាជ្ញា ប៉ុន្តែទីបំផុតបានស្តាប់សត្វឥន្ទ្រីញីឈ្មោល សន្ទនាគ្នាអំពីប្រស្នានោះទើបបានយល់ហើយដល់ថ្ងៃកំណត់ក៏បានឆ្លើយថា ៖ ខទី១៖វេលាព្រឹកសិរីសួស្តីស្ថិតនៅមុខ ទើបមនុស្សត្រូវយកទឹកលុបមុខ។ ខទី២៖វេលាថ្ងៃត្រង់សិរីសួស្តីស្ថិតនៅទ្រូង ទើបមនុស្សត្រូវយកទឹកមកលាងទ្រូង។ ខទី៣៖វេលាល្ងាចសិរីសួស្តីស្ថិតនៅជើង ទើបមនុស្សត្រូវយកទឹកលាងជើង។
កបិលមហាព្រហ្មត្រូវកាត់ក្បាលបូជា ធម្មបាលកុមារ ហើយអោយកូនស្រីទាំង៧នាក់យកពានមកទទួលក្បាល រួចហើយកូនច្បងហែរប្រទក្សិណភ្នំព្រះសុមេរុ ៦០នាទី ទើបយកទៅទុកក្នុងមណ្ឌលនៅក្នុងគុហា គន្ធមាលី នៃភ្នំកៃលាស។ លុះគំរប់ឆ្នាំ សង្ក្រាន្ត ទេពធីតាទាំង៧ ក៏ផ្លាស់វេនគ្នាហែរក្បាល កបិលមហាព្រហ្ម ប្រទក្សិណ ភ្នំព្រះសុមេរុរាល់ៗឆ្នាំរហូតមក។ ហេតុនេះហើយបានជាមានសង្ក្រាន្ត ឬទំនៀមដាច់ឆ្នាំចាស់ចូលឆ្នាំថ្មីនេះ។ អ្នកខ្លះទៀតមានជំនឿថា ក្នុងរវាង១ឆ្នាំដែលរស់នៅជួនកាលគេជួប្រទះចង្រៃឧបទ្រព ជួនកាលមានជំងឺប្រចាំកាយ ជួនកាលទៀតបានប្រព្រឹត្តអំពើសៅហ្មងផ្សេងៗជាដើម។
លុះផុតឆ្នាំចាស់នេះទៅគេធ្វើបុណ្យ គេស្លៀកពាក់ថ្មីៗ ដើរលេងអោយសប្បាយឲអស់កង្វល់អោយបាត់នឿយហត់ រួចទើបចាប់ផ្តើមសាងជីវភាពថ្មីឲបានជួបប្រទះសុភមង្គលគ្រប់ប្រការ និងអាយុយឺនយូរតទៅមុខទៀត។ តាមទំនៀមទំលាប់ពិធីចូលឆ្នាំប្រព្រឹត្តទៅចំនួន៣ថ្ងៃ។
ថ្ងៃដំបូងជាថ្ងែមហាសង្ក្រាន្ត ថ្ងៃទី២ជាថ្ងៃរណបត ថ្ងៃទី៣ជាថ្ងៃឡើងស័ក។ ឯការកំណត់ថ្ងៃខែម៉ោង នាទី ដែលឆ្នាំចាស់ត្រូវផុតកំណត់ហើយដែលទេពតាឆ្នាំថ្មី ត្រូវចុះមកទទួលតំណែងពីទេពតាឆ្នាំចាស់នោះ គេអាចដឹងបានយ៉ាងទៀងទាត់ដោយអាស្រ័យក្បួនហោរាសាស្ត្រតាមបែបបុរាណ គឺក្បួនមហាសង្គ្រាន្តនេះឯង។
នៅប្រទេសកម្ពុជា តើថ្ងៃចូលឆ្នាំថ្មីត្រូវលើខែណា? ថ្ងៃណា? ចាប់ពីត្រឹមសម័យនគរធំឡើងទៅ ខ្មែរយើងប្រើចន្ទគតិ(វិធីដើរនៃព្រះចន្ទ) ទើបកំណត់យកខែមិគសិរ ជាខែចូលឆ្នាំ ហើយជាខែទី១ នៃខែកត្តិកជាខែទី១២។ លុះក្រោយមក ទើបគេនិយមប្រើសុរិយគតិ (វិធីដើរនៃព្រះអាទិត្យ) ជាសំខាន់វិញហើយកំណត់ចូលឆ្នាំក្នុងខែចេត្រ (ខែទី៥) ដែលជាដើមឆ្នាំកំណត់ ព្រះអាទិត្យចូលកាន់មេសរាសី ឯថ្ងៃចូលឆ្នាំរមែងត្រូវលើថ្ងៃទី១៤ នៃខែមេសា (ចែត្រ) រៀងរាល់ឆ្នាំប៉ុន្តែយូរៗទៅប្រហែលជាមានភ្លាត់ម្តងៗចូលឆ្នាំក្នុងថ្ងៃទី១៤ ក៏មានខ្លះដែរ។ មហាសង្ក្រាន្តដែលប្រើរបៀបគន់គូរតាមសុរិយគតិមានឈ្មោះថា «សាមញ្ញសង្ក្រាន្ត»(ព្រះអាទិត្យដើរត្រង់ពីលើក្បាលជាសង្ក្រាន្ត)។ ឯមហាសង្ក្រាន្ត ដែលប្រើរបៀបគន់គូរតាមចន្ទគតិ ហៅថា «អាយន្តសង្ក្រាន្ត»(ពេលដែលព្រះអាទិត្យដើរ បញ្ឆៀងមិនត្រង់ពីលើក្បាលសង្ក្រាន្ត)។ គេនៅប្រើចន្ទគតិអែបនឹងសុរិយគតិដែរ ព្រោះចន្ទគតិមានទំនាក់ទំនងនឹងពុទ្ធប្បញ្ញត្តិជាច្រើន។ ចំណែកឯថ្ងៃចូលឆ្នាំតាមចន្ទគតិមិនបានទៀងជាថ្ងៃណាមួយទេ ជួនកាលចូលឆ្នាំក្នុងវេលាខ្នើត ជួនកាលទៀតក្មុងវេលារនោចទៅវិញ ប៉ុន្តែនៅក្នុងរវាង១ខែ គឺមិនមុនថ្ងៃ៤កើតខែចែត្រ និងមិនហួសថ្ងៃ៤កើត ខែពិសាទទេ ដូចនេះឃើញថាសង្ក្រាន្តខ្លះធ្លាក់ទៅក្នុងខែពិសាទក៏មាន។
ក្រៅពីនេះ យើងមានឯកសារខ្លះទៀតដែលបញ្ជាក់ថា ខ្មែរយើងប្រារព្ធពិធីចូលឆ្នាំនៅខែចេត្រ ដូចអត្ថបទរបស់លោក ជីវតាក្វាន់ថានៅខែចែត្រខ្មែរយើងបានធ្វើបុណ្យដោយមានលេងល្បែងចោលឈូងផង។ ឯសិលាចារឹតនៅប្រាសាទព្រះខាន់ ក៏បានចែងថា ខ្មែរបានធ្វើបុណ្យក្នុងខែចេត្រដែរ។
ចំពោះពិធីផ្សេងៗក្មុងឱកាសទទួលឆ្នាំថ្មី ខ្មែរយើងបានរៀបចំតាមប្រពៃណីដូចតទៅនេះ៖ នៅពេលមុនចូលឆ្នាំ គេនាំគ្នាប្រុងប្រៀបរកស្បៀងអាហារ សំអាតផ្ទះសំបែង កាត់សំលៀកបំពាក់ថ្មីៗជាដើម។ ថ្ងៃចូលឆ្នាំមកដល់គេរៀបចំពលិការចាំទទួលទេវតាថ្មីដែលមានជាអាទិ៍ៈទៀន៥ ធូប៥ ផ្កា លាជ៥ បាយសី៥ ថ្នាក់១គួ បាយសីបាក្លាម១គួ ស្លាធម៌១គួរ ស្លាបារី១ពាន ផ្កាផ្លែឈើ។ លុះរណ្តាប់រៀបរួចស្រេចហើយ គេនាំកូនចៅអង្គុយជុំគ្នានៅជិតកន្លែងរៀបពលិកានោះ ហើយអុជទៀនធូបបន់ស្រន់សុំសេចក្តីសុខចំរើនគ្រប់ប្រការពីទេព្តាថ្មី រួចនាំគ្នាសូត្រនមស្ការបង្គំព្រះហើយបែកគ្នាទៅ។ ឯពិធី៣ថ្ងៃនៃថ្ងៃចូលឆ្នាំនោះគឺ៖
ថ្ងៃទី១ គេយកចង្ហាន់ទៅប្រគេនព្រះសង្ឈនៅវត្ត។ ពេលល្ងាចគេនាំគ្នាជញ្ជូនខ្សាច់សាង វាលុកចេតិយ នៅជុំវិញព្រះវិហារឫជុំវិញដើមពោធិណាមួយក្នុងវត្តនោះ។ នៅពេលព្រលប់គេប្រគេនភេសជ្ជៈដល់ព្រះសង្ឃនិមន្តលោកចំរើនព្រះបរិត្ត និងសំដែងធម្មទេសនា។
ថ្ងៃទី២ កូនឫចៅជូនសំលៀកបំពាក់ នំចំណី លុយកាក់ដល់អ្នកមានគុណមានឪពុកម្តាយជីដូនជីតាជាដើម។ គេធ្វើទានដល់អ្នកបំរើអ្នកក្រីក្រឯទៀត។ ពេលរសៀលគេនាំគ្នាទៅពូនភ្នំខ្សាច់ទៀត ហើយសូត្រធម្មអធិដ្ឋានភ្នំខ្សាច់ដែលគេសន្មត់ទុកដូចចូឡាមណីចេតិយ ហើយនិមន្តព្រះសង្ឃប័ង្សុកូលចេតិយ បញ្ជូនមគ្គផលវញ្ញាណក្ខន្ធបងប្អូនដែលបានស្លាប់ទៅហើយ។
ថ្ងៃទី៣ ពេលព្រឹកនិមន្តព្រះសង្ឈឆ្លងភ្នំខ្សាច់។ ពេលល្ងាចនិមន្តព្រះសង្ឃស្រង់ទឹក(តាមការនិមន្តនៃស្រុកខ្លះ) និងស្រង់ព្រះពុទ្ធរូប។
នៅក្នុងឱកាសចូលឆ្នាំនេះ បណ្តាជននាំគ្នាលេងល្បែងប្រជាប្រិយកំសាន្តជាច្រើនដូចជា លេងបោះឈូង បោះអង្គុញ ទាញព្រ័ត្រ មានរបាំត្រុដិ (ច្រើននៅបាត់ដំបង សៀមរាប) ជាដើម។
- និពន្ធដោយ ហោ កែវមយូរ៉ាដូ
